Kəllə-beyin travmalarından sonra REABİLİTASİYA

Kəllə-beyin travmalarına – kəllənin və kəllədaxili formasiyaların (beyin maddəsinin, qişalarının, qan damarlarının) müvəqqəti və ya daimi nevroloji və psixoloji pozğunluqlarla təzahür edən travmatik (mexaniki) zədələnmələri aid edilir.

Bu problemin tibbi əhəmiyyəti kəllə-beyin travmalarının patogenezinin mürəkkəbliyi, ağır zədələnmələr zamanı hələ də ölüm faizinin yüksək olması, keçirilmiş travmanın həm kəskin, həm də uzaq dövrlərində orqanizmin həyati vacib funksiyalarının pozulması, kliniki əlamətlərin müxtəlifliyi və xəstəliyin gedişatı, həmçinin bu xəstəliyin nəticəsində ağır və yüksək faizli əlilliyin yaranması ilə müəyyən olunur.

KBT-nın sosial əhəmiyyəti, bu problemdən əsasən əmək qabiliyyətli, sosial, əmək və hərbi mükəlləfiyyət cəhətdən ən aktiv olan insanların əziyyət çəkməsi ilə bağlıdır.

Epidemiologiya

Rastgəlmə tezliyinə görə kəllə-beyin travmalarının yayılması baş beynin bütün xəstəlikləri arasında birinci yeri tutur. Kəllə-beyin travmasının rast gəlmə tezliyi hər 100 min nəfərə 180-220 arasında dəyişir. Bu zaman xəstələrin 80% yüngül kəllə-beyin travması (beyin silkənməsi) keçirmiş şəxslər olur, qalan 25-30%-i isə orta və ağır dərəcəli KBT-nın payına düşür. KBT keçirmiş bütün xəstələrin arasında ölüm halları 7-12%, ağır KBT keçirmiş xəstələrdə isə əməliyyatdan sonra ölüm halları 28-32% təşkil edir. Zərərçəkmişlərin əksəriyyətinin orta yaş həddi 20-30 ildir, onların arasında kişilərin sayı qadınlardan 2,5-3 dəfə çoxdur. KBT keçirmiş 70%-dək şəxslərin qanında alkoqol aşkar edilir.

Kəllə-beyin travmalarının təsnifatı

Beyin maddəsinin zədələnməsinin xarakterinə və ağırlığına görə ayırd edlir:

Beynin silkələnməsi (Commotio cerebri)
Beyin əzilməsi (Contusio cerebri)
Beyin sıxılması (Compressio cerebri) – beyin ödemi, kəllədaxili hematoma, kəllə sümüklərinin qəlpələri, subdural hidroma, geniş beyin əzilməsi ocaqları, pnevmoensefaliyada kəllə boşluğunda havanın yığılması və digər səbəblər nəticəsində yaranır.
Beynin ağır diffuz aksonal zədələnməsi.

Başın toxumaların bütövlüyünün dərəcəsinə görə, qapalı və açıq kəllə-beyin travmaları ayırd olunur:

Qapalı kəllə-beyin travması başın yumşaq toxumalarının tamlığının qorunması və ya kəllənin aponevrozuna nüfuz etməyən yumşaq toxumaların yaralarının olması ilə xarakterizə olunur. Bu halda meningitin inkişaf etməsi riski çox aşağı olur, lakin pnevmosefaliyanın yaranma ehtimalı yüksəkdir.

Açıq kəllə-beyin travması üçün kəllənin aponevrozunun zədələnməsi və bunun nəticəsində kəllə tağının və əsasının sınıqları, beyin qişalarının və toxumasının zədələnməsi kimi daha böyük ağırlaşmaların meydana çıxması xarakterikdir. Bu zaman irinli-septik fəsadların, pnevmosefaliyanın, sümük qəlpələrilə beynin sıxılması riski mövcuddur. Açıq KBT-sı özü də 2 növə bölünür:

– Nüfuz edən kəllə-beyin travması Bu zaman beynin sərt qişası zədələnmiş olur (başın yaralanması baş verdikdə və ya vermədikdə, eləcə də qulaqdan və ya burundan serebrospinal mayenin axması aşkar edildikdə). Bu vəziyyətdə infeksiyalaşma və irinli-septik ağırlaşmaların yaranma ehtimalı çox yüksək olur.

– Nüfuz etməyən kəllə-beyin travması Bu zaman sərt beyin qişası zədələnmir.

Kəllə-beyin travmalarının ağırlıq dərəcəsindən asılı olaraq aşağıdakı növləri ayırd edilir:

Yüngül dərəcəli (onlara beyin silkələnməsi, yüngül dərəcəli beyin əzilməsi, kəllə qapağının mümkün ola bilən xətti sınığı aid edilir).
Orta dərəcəli (onlara orta dərəcəli beyin əzilməsi aiddir ki, bu zaman kəllə tağının və əsasının sınığı, travmatik subaraxnoidal qansızma, epileptik tutmaların yaranması mümkündür).
Ağır dərəcəli (onlara ağır dərəcəli beyin əzilməsi, beyin sıxılması, beynin ağır aksonal zədələnməsi aiddir ki, bu zaman kəllə tağının və əsasının sınması, travmatik subaraxnoidal qansızma, epileptic tutmalar, kəskin ifadə olunmuş beyin kötüyü və diensefal pozğunluqların yaranması mümkündür)

Kəskin dövrdə çox vaxt xəstənin vəziyyətinin ağırlıq dərəcəsi KBT zamanı xəstənin şüurunun pozulma dərəcəsini dəqiqləşdirmək və travmanın ağırlıq dərəcəsini obyektiv qiymətləndirmək üçün Qlazqo koma cədvəli üzrə müəyyən edilir. Xəstənin vəziyyəti qəbul olarkən və 24 saat sonra 3 paramertrə əsasən qiymətləndirilir: səs və ya ağrı qıcığına cavab olaraq gözlərin açılması, xarici qıcıqlara söz və ya hərəkətlə cavab verilməsi. Toplam hesab 3-15 bal arasında dəyişə bilər. Ağır dərəcəli zədə 3-7 bal, orta dərəcəli – 8-12 bal, yüngül dərəcəli isə – 13-15 bal səviyyəsində qiymətləndirilir.

Cədvəl 1

Göstəricilər	Ballar	Detallar
Gözlərini açması Yoxdur
Ağrıya cavab olaraq	1 2 3	Heç bir qıcığa cavab olaraq, hətta supraorbikulyar nahiyəyə təzyiq göstərdikdə belə gözlərini açmır. Döş sümüyü, ətraflar, supraorbital nahiyənin ağrı qıcıqlarına Komandanın verilməsi mütləq deyil Gözlərin açılması həmişə şüurlu şəkildə baş vermir
Danışığa cavab olaraq	4
Spontan şəkildə

Hərəki reaksiyalar
Yoxdur Açıcı
Patoloji bükücü		Heç bir ağrı qıcığına hərəki reaksiya olmur, ətraflar süst vəziyyətdə qalır. “Deserebrasion rigidlik”; bazu yaxınlaşdırılıb və içəri doğru çevrilib, said bayıra doğru çevrilmişdir. “Dekortikasiya”. Əl qatlanmış və yaxınlaşdırılmış vəziyyətdədir. Ağrı qıcığına cavab olaraq əl dartılır, bazu uzaqlaşdırılır. Döş və ya suborbital nahiyədə ağrı qıcığına cavab olaraq, xəstənin əli ağrı mənbəyini aradan qaldırmağa çalışır. Adi komandaları yerinə yetirir.
Dartılma	1 2 3
Ağrının lokalizasiyası	4 5 6
Komandaların yerinə yetirilməsi

Səslə reaksiya vermək Yoxdur
Anlaşılmaz		Heç bir qıcığa səslə reaksiya verilmir. Qıcıqlara cavab olaraq və / və ya spontan şəkildə anlaşılmaz səslər Qıcıqlanmaya, stimulyasiyaya cavab olaraq və ya spontan şəkildə ayrı-ayrı sözlər Nitq kontaktına girir, lakin danışığı dolaşıqdır Zamanda, məkanda və öz şəxsiyyətində bələdliyi saxlanılıb
Qeyri-adekvat	1 2 3
Dolaşıq	4 5
Oriyentasiya edən

Kəllə-beyin travmalarının digər travmatik zədələrlə müştərikliyindən və bir neçə travmatik amillərə məruz qalmasından asılı olaraq ayırd edilir:

Yalnız kəllə-beyin travmaları.
Müştərək kəllə-beyin travmaları. KBT digər orqanların (döş qəfəsi, qarın boşluğu, ətraflar, və s.) zədələnməsi ilə birgə rast gəlindikdə qeyd edilir.
Kombinə olunmuş kəllə-beyin travmaları. Bir neçə travmatik amillərin (mexaniki, istilik, radiasiya, kimyəvi) təsirinə məruz zaman baş verir.

Kəllə-beyin travmalarının dövrləri

KBT zamanı üç əsas dövr ayırd edilir: kəskin, aralıq və uzaq.

1. Kəskin dövr travmatik amilin təsir anından başlayaraq pozulmuş funksiyaların müxtəlif səviyyələrdə sabitləşməsi vaxtınadək davam edir. Bu dövrün əsasında travmatik substratların, orqanizmin zədəyə qarşı və müdafiə məqsədini daşıyan reaksiyalarının qarşılıqlı təsiri dayanır.

2. Aralıq dövr funksiyaların sabitləşməsi anından onların tam və ya qismən bərpası və ya sabit kompensasiyasına qədər davam edir. Bu dövrdə kompensator-adaptiv proseslərin daha da inkişaf etməsi və ziyanın geri sorulması baş verir.

3. Uzaq dövr Bu, kliniki bərpa və ya pozulmuş funksiyaların maksimum bərpası, və ya travma nəticəsində yeni patoloji vəziyyətlərin yaranması, ya da əvvəlki halların kəskinləşməsi dövrüdür. Başqa sözlə, xoşxassəli gediş zamanı travma səbəbindən yaranmış patoloji dəyişikliklərin tam və ya demək olar ki, tam kliniki tarazlığı baş verir, əlverişsiz gediş nəticəsində – travmanın işə saldığı adheziv, çapıqlaşma, atrofik, hemo- və likvorosirkulyarotik, vegeto-visseral, autoimmun və digər proseslərin kliniki təzahürləri qeyd edilir. Proqredient gediş zamanı bu dövrün dəqiq vaxt məhdudiyyəti yoxdur.

L.B. Lixterman, L.S. Gitkina, F.V. Oleşkeviç və digər tədqiqatçılar hesab edirlər ki, KBT-nın kəskin dövrü kliniki formasından asılı olaraq, 2-10 həftə, aralıq dövr, travmanın ağırlıq dərəcəsindən asılı olaraq 2-6 ay, uzaq dövr isə, kliniki sağalma zamanı 2 ilə qədər, proqrediyent gediş zamanı isə – qeyri-məhdud müddət ərzində davam edə bilər.

Cədvəl 2

Kliniki formasından asılı olaraq kəllə-beyin travmalarının təqribi davametmə müddəti .

KBT-nın kliniki forması	Kəskin mərhələ	Aralıq mərhələ	Uzaq mərhələ
Baş beynin silkələnməsi	2 həftə	2 ay	2 il və daha çox
Yüngül dərəcəli beyin əzilməsi	3 həftə	2 ay	2 il və daha çox
Orta dərəcəli beyin əzilməsi	4-5 həftə	4 ay	2 il və daha çox
Ağır dərəcəli beyin əzilməsi	6-8 həftə	6 ay	2 il və daha çox
Baş beynin diffuz aksonal zədələnməsi	8-10 həftə	6 ay	2 il və daha çox
Baş beynin sıxılması	3-10 həftə	6 ay	2 il və daha çox

Kəllə-beyin travmalaranın nəticələri

KBT-nın nəticələrini əks etdirən bir çox təsnifat mövcuddur. Aşağıda M.N. Puzin və əməkdaşları tərəfindən təklif edilən təsnifat diqqətə çatdırılır :

Çapıq atrofik dəyişikliklər postravmatik araxnoentsefalit, postravmatik paximeningit, sistlərin yaranması və porensefaliya ilə birgə beyin atrofiyası, postravmatik qişa-beyin çapıqları, postravmatik kəllə qüsurları;
Likvorodinamik postravmatik hidrosefaliya, postravmatik likvoreya, likvorun hiper- və ya hipotenziyası;
Hemodinamik postravmatik işemiya;
Neyrodinamik postravmatik epilepsiya, postravmatik parkinsonizm, postravmatik vegetativ disfunksiya.

Aşağıda təqdim edilən təsnifatda KBT-nın nəticələri 5 variantı nəzərə alan Qlazqo cədvəlinə görə qiymətləndirilir.

1. Kiçik qalıq qüsurları ilə yaxşı bərpa Bu zaman asteniya, artan yorğunluq, yüngül yaddaş itkisi, diqqəti cəmləşdirmək qabiliyyətinin saxlanması və tamdəyərli iş qabiliyyəti qeyd edilir.

Yəni demək olar ki, tam əmək və sosial readaptasiyası baş verir və xəstə KBT-dən əvvəlki həyat tərzinə qayıdır.

2. İfadə olunmuş nevroloji və / və ya psixoemosional (xüsusilə koqnitiv) pozğunluqlar və tez-tez baş ağrıları ilə birgə orta funksional qüsurlar xəstələrin kənar qayğıya ehtiyacı olmur və yüngül şərtlər altında işləyə bilərlər ( ixtisaslaşmamış əmək, qısa iş saatları və əlavə istirahət günləri olmaq şərtilə).

Başqa sözlə, xəstədə mülayim dərəcəli əlillik qeyd olunur. Eyni zamanda, xəstələr sosial cəhətdən uyğunlaşmış olur və xarici qayğıya ehtiyac duymurlar, ancaq ya zehni, ya da hərəki pozuntular əmək qabiliyyətinin bərpasına mane olurlar.

3. Ağır funksional qüsurlar (psixi, görmə və motor funksiyaların kobud pozğunluqları; şəxsiyyət dəyişikliyi, postravmatik epilepsiya) Ətraf mühiti dərk etmək qabiliyyəti saxlanmış olur, lakin xəstələr əmək qabiliyyətini itirir və daimi xarici yardıma ehtiyacları olur.Beləliklə, xəstənin ağır dərəcəli əlilliyi var.

4. Stabil vegetativ status ətraf mühiti anlamaq qabiliyyəti itirilir, fizioloji funksiyalara nəzarət olunmur və “yuxu – oyaqlıq” sistemi pozulur. Yəni xəstə vegetativ vəziyyətindədir: o, oyaqdır, gözləri açıq halda uzanmış olur, lakin heç bir zehni fəaliyyət əlaməti bildirmir.

5. Ölüm.

KBT-nin ağırlaşmaları

KBT-nın ağırlaşmaları dedikdə, təkcə baş beynin və onun örtüklərinin zədələnməsi zamanı deyil, həmçinin müxtəlif əlavə ekzogen və endogen amillərin təsirindən travmaya qoşulan patoloji proseslər nəzərdə tutulur. KBT-nın ən çox rast gəlinən ağırlaşmaları aşağıdakılardır:

İrinli-septiki:
– postravmatik meningit;
– postravmatik meningoensefalit, ventrikulit, sepsis, piyelonefrit, pnevmoniya və s .;
– postravmatik abses, empiyema;
– baş örtüsüyü yaralarının irinləməsi, flegmonaları və absesi;
Damar mənşəli ağırlaşmalar:
– karotid-kavernoz anastomozlar;
– sinusların və venaların travmatik trombozu;
– beyin qan dövranı pozğunluqları;
Neyrotrofik ağırlaşmalar:
– kaxeksiiya;
– yataq yaraları;
– kontrakturalar;
– ankilozlar;
– ossifikasiya.
İkincil immun çatışmazlığı şəklində immunoloji ağırlaşmalar
Yatrogenik ağırlaşmalar.

Etiologiya və patogenez

Kəllə-beyin travmalarının əsas səbəbləri

Məişət travmaları.
Nəqliyyat travmaları
Yıxılmaq.
İdman zədələri.
İstehsalat travmaları.
Epilepsiya tutması, insult, huşitirmə zamanı xəstənin ikincili zədələnmələri.

Travmatik beyin zədələnməsi birincili və ikincili olmaqla 2 növə ayrılırlar. Birincili travmatik zədələnmələr zədəni törədən qüvvələrin birbaşa təsiri nəticəsində və yaralanma zamanı baş verir. İkincili travmatik zədələnmələr isə, birincili beyin zədələnmələrinin ağırlaşmaları olaraq meydana gəlir.

Bir-biri ilə əlaqəli patoloji proseslərin bir neçə əsas növü vardır:

1) yaralanma anında beyin maddəsinin bilavasitə zədələnməsi;

2) beyin qan dövranının pozulması;

3) likorodinamikanın pozulması;

4) neyrodinamik proseslərin pozulması;

5) çapıq-adheziv proseslərin formalaşması;

6) autoneyrosensibilizasiya prosesləri.

Baş beynin təcrid olunmuş zədələnmələrinin patoloqoanatomik şəklinin əsasını ilkin travmatik degenerasiya və nekroz; qan dövranının pozuntuları və toxuma çatmamazlığının yaranması təşkil edir.

Baş beynin silkələnməsini sinaptik aparat, neyronlar və digər hüceyrələrdə ultrastruktur səviyyəsində baş verən qarşılıqlı əlaqəli olan destruktiv, reaktiv və kompensator-adaptiv proseslər kompleksi ilə xarakterizə edilir.

Beyin əzilməsi – beyin maddəsinin və onun qişalarının makroskopik olaraq görünən destruksiya və qansızma, bəzi hallarda isə kəllə tağının və əsasının sümüklərinin zədələnməsinin də qoşulması ilə xarakterizə edilən zədələnmədir. KBT zamanı hipotalamo-hipofizar, beyin kötüyü strukturlarının və onların neyromediator sistemlərinin bilavasitə zədələnməsi stressə cavab reaksiyasının özünəməxsusluğunu şərtləndirmiş olur. Neyrotromediatorların metabolizminin pozulması – KBT patogenezinin ən əhəmiyyətli xüsusiyyətidir. Mexanik təsirlərə beyin qan dövranı yüksək həssaslıq göstərir.

Bu zaman damar sistemində inkişaf edən əsas dəyişikliklər, damarların spazmı və ya genişlənməsi, həmçinin damar divarının keçiriciliyinin artması ilə ifadə olunur. Bilavasitə damar amili ilə travmatik beyin xəsarətinin digər patogenetik mexanizmi – likvorodinamikanın pozulması da bağlıdır. KBT zamanı serebrospinal mayenin ifrazının və rezorbsiyasının pozulması mədəciklərin xorioid yumaqcıqlarının endotelinin zədələnməsi, baş beynin mikrosirkulyator yatağının ikincili pozuntuları, beyin qişalarının fibrozu, bəzi hallarda isə likvoreya ilə bağlı olur. Bu pozuntular likvor hipertenziyasının, daha az hallarda isə – hipotenziyasının inkişafına gətirib çıxarır.

Beyin sıxılması zamanı morfoloji pozuntuların patogenezində sinir elementlərinin bilavasitə zədələnməsilə yanaşı hipoksik və dismetabolik pozğunluqlar da əhəmiyyətli rol oynayırlar. KBT (xüsusilə ağır forması) tənəffüs və qan dövranı pozğunluqlarına səbəb olur ki, bu da mövcud dissirkulyator beyin pozuntularını daha da kəskinləşdirir, eyni zamanda daha ağır şəkildə beyin hipoksiasına gətirib çıxarır.

Baş beynin diffuz aksonal zədələnməsi zədələyici amilin bilavasitə təsiri zamanı daha hərəkətli olan beyin yarımkürələrinin beyin kötüyünə nisbətən yerdəyişməsi nəticəsində beyin qabığının aksonlarının zədələnməsi (qırılması) şəklində təzahür edir ki, bu da beyin yarımkürələrinin, döyənək cismin və beyin kötüyünün aksonlarının dartılmasına və burulmasına gətirib çıxarır. Patomorfoloji olaraq özünü aksonal plazmanın sızması ilə birgə aksonların retraksiyası və qırılması (ilk saatlar, sutkalar ərzində), asrositlərin mikroqlial çıxıntılarının reaktiv formalaşması (günlər, həftələr ərzində), ağ maddənin ötürücü yollarının demiyelinizsiyası (həftələr, aylar ərzində) şəklində göstərir. Kliniki olaraq diffuz aksonal zədələnməyə beyin silkələnməsindən tutmuş ağır dərəcəli beyin əzilməsinədən geniş spektrli pozuntular uyğun gəlir.

Kəllə-beyin travmalarının klinik görünüşü

Beyin silkələnməsi Baş beynin silkələnməsi KBT-nin geri dönən nəticələrə malik kifayət qədər yüngül bir forması sayılır. Onun simptomları zədələnmədən artıq bir sutka keçdikdən sonra təzahür edə bilər.

Beyin silkələnməsi zamanı bir sıra ümumi beyin əlamətləri qeyd edilir: huşitirmə, yüngül hallarda qısamüddətli olur – bir neçə saniyədən bir neçə dəqiqəyədək davam edə bilir. Sonradan zaman və məkanda bələdliyin pozulması, ətraf mühitin aydın qavranılmaması və şüurun daralması şəklində gicəllənmiş vəziyyət saxlanmış olur. Çox vaxt retroqrad amneziya – travmadan əvvəlki hadisələri xatırlamamaq, nadir hallarda isə anterograd amneziya – travmadan sonrakı hadisələr haqqında yaddaş itkisi aşkar edilir. Daha az hallarda nitqi və hərəki oyanıqlıq qeyd olunur.

Xəstələr baş ağrısından, başgicəllənmədən, ürəkbulandırmadan şikayət edirlər. Obyektiv əlamət qusma hesab olunur. Nevroloji müayinə adətən səpələnmiş kiçik əlamətləri: oral avtomatizm simptomları (xortum, nazolabial, Marinesku-Radoviç); vətər və dəri reflekslerinin qeyri-bərabərliyi (adətən qarın reflekslerinin zəifləməsi və sürətlə tükənməsi müşahidə edilir); mülayim ifadə olunmuş və daimi olmayan patoloji piramidal əlamətlər (Rossolimo, Jukovsky, az hallarda – Babinski simptomları) aşkar edir.

Tez-tez aydın şəkildə beyincik əlamətləri: nistaqm, əzələ hipotoniyası, intension tremor, Romberq vəziyyətində qeyri-sabitlik qeyd edilir. Baş beynin silkələnməsi üçün xarakterik xüsusiyyət simptomların sürətlə geri sorulmasıdır, əksər hallarda, bütün üzvi əlamətlər 3 gün ərzində yox olurlar. Beyin silkələnməsı və yüngül dərəcəli beyin əzilmələri zamanı qeyd edilən daha davamlı əlamətlər müxtəlif vegetativ, ən çox da ürək-damar pozğunluqlarıdır. Bu əlamətlərə arterial təzyiqin labilliyi, taxikardiya, ətrafların akrosianozu, yayılmış sabit dermoqrafizm, ovucların, dabanların, qoltuqaltı çuxurun hiperhidrozu və s. daxildir.

Baş beynin əzilməsi beyin maddəsinin müxtəlif dərəcəli ocaqlı makrostruktur zədələnmələri (hemorragiya, destruksiya), həmçinin subaraxnoidal qansızma, kəllə əsasının və tağının sümüklərinin sınıqları ilə xarakterizə olunur.

Yüngül ağırlıq dərəcəli beyin əzilməsi kliniki olaraq travmadan sonra huşun qısamüddətli (bir neçə on dəqiqəyədək) itirilməsi ilə xarakterizə olunur. Xəstənin huşu bğrpa olunduqdan sonra baş ağrısı, başgicəllənmə, ürəkbulanma və digər şikayətlər tipikdir. Bir qayda olaraq, retro-, kon- və anterograd amneziya, qusma (bəzən təkrarlanan) qeyd edilir. Həyatı funksiyalarda ümumiyyətlə əhəmiyyətli pozuntular olmur. Mülayim taşikardiya, bəzən isə arterial hipertenziya rast gəlinə bilər. Nevroloji simptomlar adətən mülayim ifadə olunmuş (nistaqm, yüngül anizokoriya, piramidal çatışmazlıq əlamətləri, meningeal simptomlar və s.) şəkildə qeyd edilir və əksər hallarda, KBT-dən sonra 2-3-cü həftələrdə geriyə inkişaf edirlər. Beyin silkələnməsindən fərqli olaraq, yüngül dərəcəli beyin əzilmələri zamanı kəllə əsasının sümüklərinin sınıqları və subaraxnoidal qansızmanın baş verməsi mümkündür.

Orta ağırlıq dərəcəli beyin əzilməsi kliniki olaraq travmadan sonra on dəqiqələr, hətta saatlarla davam edə bilən huşun itməsi ilə səciyyələnir. Kon-, retro- və anteroqrad amneziya güclü ifadə edilmiş olur. Baş ağrısı tez-tez güclü şəkildə qeyd edilir. Dəfələrlə təkrarlanan qusma baş verə bilər. Psixi pozuntular rast gəlinir. Həyat funksiyalarının mümkün keçici pozğunluqlarının olması: bradikardiya və ya taxikardiya; arterial təzyiqin artması; tənəffüs ritminin və traxeobronxial ağacın keçiriciliyinin pozuntuları olmadan taxipnoe; subfebrilitet mümkündür. Tez-tez meningeal simptomlar qeyd edilir. Beyin kötüyü simptomları da: nistaqm; bədən oxu boyunca meningeal əlamətlərin, əzələ tonusunun və vətər reflekslerinin dissosiasiyası; ikitərəfli patoloji simptomatika və s. aşkar edilir. Beyin əzilməsinin yerləşdiyi nahiyə ilə müəyyən edilən ocaqlı simptomatika: bəbək və okulomotor pozğunluqlar, ətrafların parezi, hissiyyat pozğunluqları və s . aydın şəkildə təzahür edir. Üzvi simptomatika tədricən, 2-5 həftə ərzində azalır, lakin ayrı-ayrı simptomlar uzun müddət müşahidə edilə bilər. Tez-tez kəllə əsasının və tağının sümülərinin sınıqları, eləcə də əhəmiyyətli dərəcəli subaraxnoidal qanaxmalar müşahidə edilir. Bu zaman çox vaxt boyun nahiyəsində ağrıların olması da qeyd olunur.

Ağır dərəcəli beyin əzilməsi kliniki olaraq travmadan sonra huşun itməsinin bir neçə saatdan bir neçə həftəyədək davam etməsi ilə xarakterizə olunur. Tez-tez yüksək dərəcəli hərəki oyanıqlıq, həyati vacib funksiyaların ağır təhdidedici pozuntuları qeyd edilir. Ağır dərəcəli beyin əzilməsinin kliniki simptomatikasında KBT-nin keçirilməsindən sonra ilk saatlar və ya sutka ərzində ocaqlı yarımkürələr simptomatikasını əvəz edən beyin kötüyü nevroloji simptomatikası üstünlük təşkil edir. Ətrafların parezi (iflicə qədər), əzələ tonusunun qabıqaltı pozğunluqları, oral avtomatizm simptomları aşkar edilə bilər. Generalizə olunmuş və ya fokal epileptik tutmalar qeyd edilir. Ocaqlı simptomlar yavaş-yavaş geri sorulur; daha çox hərəki və psixoloji sferalarda rast gəlinən kobud qalıq əlamətləri tez-tez müşahidə edilir. Ağır dərəcəli beyin əzilməsi tez-tez kəllə əsası və tağı sümüklərinin sınıqları, eləcə də massiv subaraxnoidal qansızma ilə müşayiət olunur.

Kəllə əsası sümüklərinin sınıqlarının şübhəsiz əlaməti burundan və qulaqdan gələn likvoreyadir. Bu vəziyyətdə tənzif salfetka üzərində ləkə simtomu müsbət sayılır: qanlı serebrospinal maye damlası mərkəzdə qırmızı, ətrafı sarımtıl olan bir ləkə əmələ gətirir.

Gecikmiş periorbital hematomların meydana gəlməsi (eynək simptomu) ön kəllə çuxurunun sınığının olmasından şübhələnməyə əsas verir. baş verir. Gicgah sümüyünün piramidasının sınıqları zamanı tez-tez Bettl simptomu (məməyəbənzər çıxıntı nahiyəsində hematoma) müşahidə olunur.

Baş beynin sıxılması kəllə boşluğunda proqressivləşən patoloji bir proses olub, travma nəticəsində ortaya çıxır, beyin kötüyünün dislokasiyasına və sıxılmasına, onun nəticəsində isə həyati təhlükə doğuran bir vəziyyətin inkişaf etməsinə səbəb olur. KBT zamanı baş beynin sıxılması həm baş beynin əzilməsi fonunda, həm də ayrıca olaraq 3-5% hallarda baş verir. Baş beynin kompressiyasının səbəbləri arasında birinci yerdə kəllədaxili hematomlar ( epidural, subdural, beyindaxili və mədəcikdaxili) dayanır. Sonrakı yerləri kəllə sümüklərinin basılmış sınıqları, beyin dağılması ocaqları, subdural hiqromalar, pnevmosenfaliyalar tutur.

Baş beynin sıxılmasının klinik görünüşü travmadan müəyyən müddət keçdikdən (“işıqlı” period) və ya dərhal sonra ümümi beyin simptomlarının, huşun proqressivləşən pozulmalarının, ocaqlı və beyin kötüyü simptomlarının həyati təhlükəli bir səviyyəyədək inkişaf etməsi şəklində təzahür edir.

Baş beyin sıxılması zamanı aşağıdakı klinik əlamətlər müşahidə edilə bilər: qıcolma tutmaları; kəllədaxili təzyiqin artması; sayıqlamalar və halüsinasiyaların yaranması; qarın və vətər reflekslərinin zəifləməsi; ətrafların parezi və ya iflici; görmə sinirlərinin zədələnməsi və s.

Diaqnostika

Kəllə-beyin travmasının diaqnostikası, onun ağırlıq dərəcəsinin və xarakterinin dəqiqləşdirilməsi müxtəlif üsullardan ibarət müayinələr kompleksinin istifadə olunmasını tələb edir. Bu zaman yalnız instrumental müayinə üsullarının tətbiq edilməsi deyil, həm də zədədən dərhal sonra xəstənin bilavasitə kliniki müayinəsi və onun dinamik müşahidəsi də çox mühüm rol oynayır. Bu, onunla əlaqədardır ki, KBT keçirmiş xəstənin vəziyyəti (ilk növbədə beynin sıxılması simptomlarının inkişafı zamanı) sürətlə dəyişə bilər. Belə hallarda, xəstənin nevroloji vəziyyətinin düzgün qiymətləndirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Şübhəsiz ki, bir sıra xəstələr xəstəxanaya huşsuz bir vəziyyətdə daxil olduqlarından hadisənin təfərrüatları məlum olmur, anamnezi aydınlaşdırmaq və şikayətlərin toplanması mümkün deyil. Xəstənin vəziyyəti tez-tez müxtəlif səbəblərin: spirtli içkilərin və ya narkotiklərin qəbulu, beynin hipoksiyası və s. nəticəsində meydana çıxan psixomotor oyanıqlıq səbəbindən daha da ağırlaşır.

KBT keçirmiş xəstələrin müayinə metodları

• Xəstəliyin şikayət və anamnezinin təhlili

Anamnestik metod bir çox hallarda keçirilmiş KBT-nin hətta retrospektiv qaydada xarakterini və ağırlıq dərəcəsini müəyyənləşdirməyə, travmatik prosesin gediş növünü ayırd etməyə, sub- və dekompensasiyanın səbəblərini aydınlaşdırmağa imkan verir.

KBT keçirilməsindən dərhal sonra xəstə ilə ilkin ünsiyyət qurduqda və / və ya travmanın şahidləri ilə söhbət apararkən, xəstənin şikayətlərini dinləmək, baş vermiş hadisənin vaxtını, yerini və təfərrüatlarını maksimal dəqiqliklə aydınlaşdırmaq, əgər huşunitkisi baş veribsə, onun davam etmə müddətini müəyyən emək olduqca vacibdir. Əgər beyin xəsarəti şüur itkisi olmadan baş veribsə və ya şüurun itməsi çox qısa bir müddət davam edibsə, bu çox mühüm simptom barədə məlumat yalnız anamnestik yolla əldə edilə bilər.

Baş yaralanmasının xarakteri: avtomobil qəzası, baş zərbəsi, yıxılma, odlu silah yarası və s. səbəblər də diaqnozun dəqiqləşdirilməsinə əhəmiyyətli dərəcədə köməklik göstərir.

Nevroloji müayinə
– Huşun vəziyyəti – xəstənin səsli kontakta (bu mümkün olmadıqda, ağrı qıcıqlarına) qarşı reaksiyasının qiymətləndirilməsi;
– Bəbəklərin ölçüsünün və simmetrikliyinin qiymətləndirilməsi: bir gözdə işığa reaksiyanın olmaması ilə birgə bəbəklərin asimmetriyasına xüsusilə diqqət yetirilməlidir (bu əlamət, baş beynin birtərəfli olaraq hematoma ilə sıxılmasından xəbər verə bilər);
– Beyin qişalarının qıcıqlanması simptomlarının ( baş ağrısı, fotofobiya, başı arxaya əyməklə boyun əzələlərinin gərginliyi və s.) mövcudluğu;
– Ocaqlı nevroloji simptomların (başın hansı nahiyəsinin zədələnməsindən asılı olaraq) mövcudluğu: ətraflarda əzələ zəifliyi, sifətin asimmetriyası, nitqin anlaşılmazlığı, qıcolma tutmaları və s.
Yadda saxlamaq lazımdır ki, nevroloji pozuntuların xarakteri konkret olaraq hansı nahiyənin zədələnməsi ilə müəyyən edilir. Əgər qabıqaltı nahiyələrin geniş zədələnməsi varsa, kliniki şəkil əzələ tonusunun qeyri-bərabər olaraq yüksəlməsi ilə birgə mərkəzi tipli hemiparez (bəzən hətta tetraparez), müştərək halda rast gəlinən piramidal və ekstrapiramidal pozğunluqlar, hemitipli hissi pozuntular, hemianopsiya ilə xarakterizə olunur. Xəstədə beyin kötüyünün əzilməsi və sıxılması baş verərsə, bu zaman klinik şəkil alternik və bulbar ifliclərlə xarakterizə olunur. Təpə payının zədələnməsi zamanı xəstələrdə əks tərəfdəki ətrafların birində hissiyyat pozuntuları yaranır, dominant yarımkürənin alın payının əzilməsi isə motor afaziyanın yaranmasına gətirib çıxarır. Gicgah payı zədələnmiş xəstələrdə sensor afaziya meydana gəlir. Ənsə payının əzilməsi zamanı zərər çəkmiş şəxslərdə homonim və ya quadrant hemianopsiya yaranır.
Travmaya məruz qalmış şəxsin vəziyyətinin ağırlığının kliniki qiymətləndirilməsi bu, diaqnostika və müalicə taktikasının müəyyən edilməsi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Huşun vəziyyəti: aydın, kütləşmiş, stupor, koma; huşun itmə müddəti və bərpa olunması ardıcıllığı; yaddaşın pozulması: antero- və retrograd amneziya.
Həyati funksiyaların vəziyyəti ürək-damar sistemi – nəbz, arterial təzyiq (KBT zamanı tez-tez rast gəlinən xüsusiyyət – sağ və sol qollarda qan təzyiqinin fərqli olmasıdır), tənəffüs – normal, pozulmuş, asfiksiya.
Dəri örtüyünün vəziyyəti rəngi, nəmliyi, qançırların olması. Yumşaq toxumaların zədələnməsi – yeri, görünüşü, ölçüsü, qanaxma, liqvoreya, yad cisimlər.
Daxili orqanların, sümük sisteminin müayinəsi; yanaşı xəstəliklərin müəyyən edilməsi
Rentgenoqrafiya Kəllənin 2 proyeksiyada rentgenoqrafiyası, arxa kəllə çuxurunun zədələnməsinə şübhə yarandıqda isə, arxa yarımaksial şəklin çəkilməsi. Bütün kəllə-beyin travmalarında kranioqrafiya mütləq keçirilməlidir. Təpə-gicgah nahiyəsində kəllənin xətti çatlaqlarının aşkar edilməsi – orta qişa arteriyasının zədələnməsinin mümkün olmasından xəbər verir ki, bu qanaxma da epidural hematomanın meydana gəlməsinə gətirib çıxarır. KBT-nin kəskin dövründə, kəllə əsası sümüklərinin sınığına şübhə yaranarsa, rentgenoqrafiya müayinəsinin keçirilməsində təkid etmək məsləhət görülmür, çünki bu şəraitdə xəstənin başını tərpətmək onun vəziyyətini daha da ağırlaşdıra bilər. Kəllə boşluğunda havanın aşkarlanması, kəllə sümüklərinin zədələnməsinin birbaşa göstəricisi hesab olunur.
KT (kompüter tomoqrafiyası) və MRT (maqnit-rezonans tomoqrafiyası) müayinələri baş beynin quruluşunu təbəqələrlə müayinə etməyə, beyin toxumasının zədələnmə əlamətlərini aşkar etməyə, hematomanın və ya suaraxnoidal qansızmanın olmasını müəyyən etməyə imkan verir.
Beynin KT və MRT müayinələri hal-hazırda KBT zamanı əsas instrumental tədqiqat üsullarıdır. Təəxirəsalınmaz neyrotravmatologiyada seçim metodu kompüter tomoqrafiyası hesab olunur. Bu üsul, qısa bir müddətdə beynin zədələnmə ocaqlarının növünü, miqdarını, lokalizasiyasını və həcmini dəqiqliklə müəyyən etməyə, beynin ödeminin və dislokasiyasının dərəcəsini aydınlaşdırmağa, mədəcik sisteminin vəziyyətini qiymətləndirməyə imkan verir.
KBT-nın diaqnostikasında KT-ya nisbətən daha çox həssaslığa malik olan MRT müayinə üsulu geniş surətdə tətbiq olunur. Bu üsul, beyin kötüyündə, periventrikulyar və arxa kəllə çuxuru nahiyələrində beyin əzilməsi və işemiyası ocaqlarının yüksək dəqiqliklə müəyyən edilməsinə imkan verir. MRT xroniki hematoma zamanı kapsulun vizualizasiyasına, beyin dislokasiyası sindromunda yerdəyişmənin və deformasiyalarının istiqamətini müəyyən etməyə imkan verir. Diffuz aksonal zədələnmə, arxa kəllə çuxurunun zədələnməsi, yarımkəskin və xroniki kəllədaxili hematomaları olan xəstələrdə MRT müayinəsi seçim metodu hesab edilir.
Exo ES (Exo-encefaloskopiya) Bu müayinə metodu kəllədaxili qanaxmanın, xüsusən də hematomaların təzyiqi nəticəsində kəllə sümüklərinə nisbətən baş beynin yerdəyişməsinin varlığını qiymətləndirməyə imkan verir.

EEQ (Elektroensefaloqrafiya) Xüsusən bir neçə dəfə təkrarlanarkən xəstəliyin gedişi barədə daha dəqiq məlumat əldə etməyə imkan verir.

Lümbal punksiya kəskin dövrdə, KBT keçirmiş bütün xəstələrə (beyin sıxılması əlamətləri olan şəxslər istisna olmaqla) göstərişdir. Serebrospinal mayenin təzyiqinin ölçülməsi və 2-3 ml-dən çox olmayaraq mayenin götürülərək laborator müayinələrin aparılması məsləhət görülür. Onurğa beyninin subaraxnoidal boşluğu birbaşa olaraq baş beynin subaraxnoidal boşluğu ilə əlaqəli olduğundan, beyin qişaları arasında qanaxmanın olması zamanı onurğa beyim mayesində qan və ya onun qalıqları aşkar edilə bilər. Serebrospinal mayedə qanın aşkar edilməsi, bütün ağır beyin xəsarətlərini müşayiət edən subaraxnoidal qansızmanın olmasını sübut edən bir göstəricidir. Likvorda qanın aşkar olmaması beyin əzilməsinin olmamasını göstərir, lakin epi- və ya subdural hematomanın varlığını istisna etmir.
Təkrar aparılan punksiyalar serebrospinal mayenin tərkibində baş verən dəyişiklikləri müşahidə etməyə imkan verir ki, bu da müəyyən dərəcədə travmatik xəstəliyin gedişinin adekvat qiymətləndirilməsinə kömək edir. Tentorial və ya ənsə dəliyində beyin kötüyünün sıxılmasına səbəb olan hematomanın mövcudluğuna şübhə yarandıqda, serebrospinal mayenin punksiyası ehtiyatla həyata keçirilməlidir. Bu zaman punksiyadan sonra xəstənin vəziyyəti pisləşərsə, dərhal kraniotomiya icra olunmalıdır.
Neyrocərraha müraciət etmək də mümkündür.

Digər mütəxəssislərin məsləhətləşmələri

Aşkar olunan patologiyadan və xəstənin kliniki vəziyyətindən asılı olaraq, terapevtin, oftalmoloqun, LOR həkiminin, cərrahın, psixiatrın, psixoloqun və digər mütəxəssislərin müayinələri nəzərdə tutulur.

KBT-nın həm erkən, həm də gecikmiş dövrlərində görmə üzvü tərəfindən pozuntular böyük polimorfizmi ilə seçildiyinə və müxtəlif müəlliflərin göstərdiyinə görə 19-50% hallarda rast gəlindiyinə görə, oftalmoloqun müayinəsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Buna görə, KBT keçirmiş bütün xəstələr oftalmoloq tərəfindən müayinə edilməlidir. KBT-nin kəskin mərhələsində görmə üzvünün patologiyasının varlığı, onun dinamikası əmək qabiliyyətinin müvəqqəti itirilməsi vaxtının hesablanması zamanı nəzərə alınmalıdır.

KBT-nin gecikmiş dövründə hemianopsiya, görmə sahələrinin daralması, görmə agnoziyası əmək qabiliyyətinin davamlı şəkildə enməsinin əsas səbəbi ola bilər. Yadda saxlamaq lazımdır ki, KBT zamanı göz dibində dəyişikliklər travmadan 20-24 saat sonra baş verir. Bunu nəzərə alaraq, xəstə görmə üzvü tərəfindən heç bir şikayət bildirmədikdə belə, oftalmoloqun müayinəsi travmadan sonrakı ikinci gün mütləq şəkildə aparılmalıdır.

KBT-nin erkən və gecikmiş dövrlərində diaqnozu dəqiqləşdirmək üçün LOR həkiminin müayinəsi çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. LOR həkiminin baxışına eşitmənin, iybilmənin, dadbilmənin, vestibulyar aparatın öyrənilməsi daxildir. Bu, adları çəkilən analizatorların periferik və ya mərkəzi hissələrinin zədələnməsini fərqləndirməyə imkan verir; beyin kötüyü və hipertenziv sindromların ağırlıq dərəcəsini, onların dinamikasını müəyyən etməyə kömək edir ki, bu da diaqnozu dəqiqləşdirmək və xəstələrin əmək qabiliyyətini təyin etmək üçün çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Diaqnozda əks etdirilir: baş beynin zədələnməsinin xarakteri və növü, subaraxnoidal qanaxmanın olması, beyin sıxılması (səbəbi), likvor hipo- və ya hipertenziyası; kəllənin yumşaq toxumalarının vəziyyəti; kəllə sümüklərinin sınıqları; yanaşı zədələrin, ağırlaşmaların, intoksikasiyaların mövcud olması.

Müalicə

KBT keçirmiş şəxslərin müalicəsinə dərhal, çox vaxt hadisə yerindəcə başlamaq lazımdır, onların taleyi isə ( xüsusilə də ağır formalı trvmaya məruz qalmış insanlarda) tez-tez ilk dəqiqələrdə və saatlarda görülən tədbirlərdən asılı olur. Huşun itkisi, antero- və ya retrograd amneziyası olan KBT keçirmiş bütün xəstələr müşahidə, müayinə və müalicə üçün xəstəxanaya yerləşdirilməlidirlər. Bu, KBT-nin gedişatının dinamik olması və onun həyat üçün təhlükəli ağırlaşmalarının dərhal baş verməməsi ilə bağlıdır.

Kəllə-beyin travmalarının müalicəsində konservativ və cərrahi üsullardan istifadə edilir.

KBT-nin konservativ müalicəsi prinsipləri

KBT-nın kəskin dövrünün konservativ müalicəsi patogenetikdir.

Huşunu itirmiş xəstələrə, xüsusilə sərxoş vəziyyətdə olan şəxslərə, analeptik qarışıqlar: 2 ml 20%-li Kofein və 25%-li Kordiamin məhlulları, dəri altına və ya 2 ml 10%-li Sulfokamfokain məhlulu, dəri altına (əzələyə və ya tədricən venaya) vurmaq lazımdır.

Bayğınlıq, kəskin ifadə olunmuş ocaqlı nevroloji simptomlar, arterial və serebrospinal təzyiqlərin enməsi şəklində təzahür edən kəllədaxili hipotenziya hallarında, vena daxilinə 500-1000 ml 5%-li Qlükoza məhlulu, 10 ml dozasında, sutkada 2 dəfə distillə olunmuş su, sutkada 2-3 dəfə 500 ml fizioloji məhlulda 100 mq Hidrocortizon venadaxili, damcı üsulu ilə yeritmək lazımdır. Vena daxilinə 400 ml-dək Poliqlükin və ya Reopoloqlükin də yeritmək olar. Bundan əlavə, 1%-li Mezaton, 1%-li Fetanol və ya 5%-li Efedrin məhlullarından 1 ml dəri altına istifadə edilir. Həmçinin, 40%-li Qlükoza məhlulu (100 ml), İnsulin 10 (T.V.), 100 mg Kokarboksilaza, 0,06%-li Korqlükon (0,5 ml), 5%-li Askorbin turşusu (6 ml) tərkibli bir qarışığın da venadaxili yeridilməsi də məqsədəuyğun hesab olunur.

Qan təzyiqi yüksək olduqda qanqlioblokatorlar tətbiq edilir: venadaxili damcı üsulu ilə 50 ml fizioloji məhlulda 0,5-1 ml 5%-li Benzoheksonium və ya 2,5%-li Pentamin məhlulları, arterial təzyiqin 20-30% enməsinədək. Bu müalicə sxeminə vena daxilinə 5-10 ml 2,4%-li Eufillin məhlulunun yeridilməsi də əlavə edilə bilər.

Beyin ödeminin artması ilə mübarizə məqsədilə diuretik preparatlar və qlükokortikoid hormonlar tətbiq edilir. Artıq hospitalönü mərhələdə 20 ml 40% -li Qlükoza məhlulunda 2 ml 1%-li Laziks və ya 100 ml 5%-li Qlükoza məhlulunda 100 mq Uregit venadaxili yeridilir. Xəstənin bədən çəkisinin hər 1 kq-na 1-1,5 q dozada 15%-li Mannitol istifadə etmək tövsiyə olunur. Ağır hallarda, venadaxili damcı üsulu ilə qlükokortikoid hormonlar tətbiq olunur: 200 ml 5%-li Qlükoza məhlulunda 8-12 mg Deksazon və ya 40-80 mq Metilprednizolon. 6-8 saat sonra bu preparatlardan birinin kiçik dozalarına (4 mg Deksazon və ya 40 mq Metilprednizolon) keçmək lazımdır.

Əgər xəstədə psixomotor oyanıqlıq, qıcolma sindromu qeyd edilərsə, vena daqxilinə 2-4 ml Seduksen yeridilir, effekt görünməsə 20 dəqiqədən sonra inyeksiya təkrar edilir. Eyni məqsədlə hər biri 2 ml olmaqla, 2,5%-li Aminazin, 1%-li Dimedrol, 0,5%-li Seduksen və 50%-li Analgin məhlullarından və ya 2 ml Fentasil ilə 2 ml Droperidoldan ibarət olan əzələdaxili qarışıqlardan istifadə olunur. Qıcolma sindromu zamanı və ya EEQ müayinəsində epileptik fəallıq aşkar edilərsə, antikonvulsant terapiya tətbiq edilir. Paroksizmlərin növündən və tezliyindən asılı olaraq, Fenobarbital, Fenitoin, Benzonal, Finlepsin, Xlorakon və s. preparatlar təyin edilir. Yoxlama məqsədilə EEQ müayinəsi müalicədən 6 ay sonra keçirilir.

Aparılan konservativ müalicənin həcmi, intensivliyi və davam etmə müddəti KBT-nın növü və ağırlıq dərəcəsi; beyin ödeminin, kəllədaxili hipertenziyanın, mikrosirkulyasiyanın və likvor dövranının pozuntularının şiddət dərəcəsi; həmçinin KBT-nın fəsadlarının olması; xəstələrin premorbid vəziyyətinin xüsusiyyətləri və yaşından asılı olaraq müəyyən edilir. Konservativ müalicə taktikasının seçilməsi üçün aparıcı əhəmiyyət kəsb edən zədələnmə substratını və xəstəliyin şiddətini müəyyən edən KBT-nin klinik formasının qiymətləndirilməsidir.

Baş beynin silkələnməsinin müalicəsi

Müalicə artıq dərəcəli serebral reaksiyaların aradan qaldırılması və beyin kötüyünün mikroformasiyalara daha çox məruz qalmış hissələrinin funksional fəaliyyətini bərpa etmək məqsədini daşıyır. Baş beynin silkələnməsinin müalicəsinin əsas istiqamətləri aşağıdakılardır:

1 həftə müddətində yataq rejiminə riayət olunması.

Sedaiv preparatların (Valerian ekstraktı, Silenteks və s.), trankvilizatorların (Elenium, Sibazon), anti-allergik (Dimedrol, Pipolfen), Vegetotrop (Platifillin, Belloid) preparatların adi dozalarda daxilə qəbulu. Yüksək dərəcədə ifadə olunmuş vegetativ reaksiyalar zamanı serebral mikrosirkulyasiyanı yaxşılaşdırmaq məqsədilə venadaxili Eufilininin 2,4%-li məhlulu tətbiq edilir.

Beyin silkələnməsi zamanı müşahidə edilən müvəqqəti arterial hipertoniya, eləcə də hemato-ensefalik səddin disfunksiyası mülayim beyin ödeminə səbəb olur. Bununla əlaqədar olaraq kəskin mərhələdə dehidratasiyaedici vasitələrin, əsasən saluretiklərin (Furosemid, Etakrin turşusu) tətbiqi özünü döğrultmuşdur. Bu preparatları 4-6 gün ərzində, səhər saatlarında 1 tabletdən qəbul etmək məsləhət görülür. Mümkün kalium çatışmazlığının qarşısını almaq məqsədilə xüsusi pəhrizə riayət edilməsi, Panangin, Kalium orotat və s. preparatların qəbulu vacibdir.

Yuxu pozğunluqları zamanı Diazepam və Fenobarbital da yuxarıda qeyd olunan preparatlara əlavə edilir.

Davamlı asteniya hallarında Kofein (2 ml 10%-li məhlulunu, sutkada 2 dəfə) və digər

psixostimulyatorların (Asefen, Sidnokarb, Sentedrin: 1 tabletdən, səhər və günorta qəbul etməklə) istifadəsı məqsədəuyğundur.

Sonradan post-travmatik qalıq əlamətlərinin qarşısının alınması məqsədilə Pirasetam, Piriditol və digər nootrop preparatlar təyin edilir (V.B. Karaxan, L.B. Likxterman, 1994).

Yüngül dərəcəli beyin əzilməsinin müalicəsi

Baş beynin əzilməsinin müalicəsi damar və metabolik pozğunluqlarının tənzimlənməsinə; artan hipoksiyaya, beyin ödeminə, hemorragik sindroma qarşı mübarizəyə və ağırlaşmaların qarşısının alınması istiqamətində yönəldilmiş olur. Ən erkən mərhələdə beynin hipoksiyadan qorunması vasitələri istifadə olunur. 20 ml 20%-li Natrium oksibutirat, 200 ml 5%-li Qlükoza məhlulunda venadaxili təyin olunur. Hipokaliemiyanın profilaktikası məqsədilə 10 ml 10%-li Kalium-xlorid və ya 10 ml Panangin (Asparkam) venadaxili yeridilir. Eyni zamanda, 4 saatdan bir əzələ daxilinə tərkibi hərəsindən 1 ml olmaqla, 2,5%-li Aminazin və 0,5%-li Seduksen məhlullarından ibarət neyrovegetativ blokada tətbiq olunur. Arterial hipertenziya zamanı həmin qarışığın tərkibinə qanqlioblokatorlar da əlavə edilir və ya venadaxili damcı üsulu ilə 100 ml 0,25%-li Novokain məhlulu yeridilir. Müalicənin erkən mərhələsini yüngül barbiturat anesteziyası ( Tiopental-natrium, Heksenal və s.) altında da həyata keçirmək olar. Bu, beynin hipoksiyaya qarşı müqavimətini artırır, onun enerji ehtiyaclarını azaldır və metabolik pozğunluqların qarşısını alan lipoliz prosesini ləngidir. Dehidratasion terapiya fonunda 400 ml Reopoliqlyukin, Reoqlyuman ya Hemodezin tərkibində Qlükoza-İnsulin-Kalium qarışığı tətbiq oluna bilər.

Hemorajik sindromun müalicəsi məqsədilə aşağıdakı vasitələr tətbiq edilir: 10 ml 10%-li Kalsium xlorid – vena daxilinə, 1 ml 1%-li Vikasol – əzələ daxilinə, 2 ml Askorbin turşusu – venadaxili və ya əzələdaxili. Eyni məqsədlə proteinaza inhibitorları – Trasilol (və ya Kontrikal) 25000 T.V, fizioloji məhlulda, 12 saatdan bir və ya 100 ml 5%-li Aminokapron turşusu, venadaxili damcı üsulu ilə, 6 saatdan bir tətbiq edilir.

Hemorragik sindrom olmadığı zaman mikrosirkulyasiyanı yaxşılaşdırmaq və tromb əmələ gəlməsinin qarşısının alınması məqsədilə 8 saatdan bir dəri altına 2000-3000 T.V. Heparin yeridilir.

Kəskin mərhələdə infeksion ağırlaşmaların (pnevmoniya, pielonefrit) profilaktikası məqsədilə geniş spektrli antibiotiklərdən: Eritromisin, Oletetrin, Seporin və s. orta terapevtik dozalarda istifadə olunur. Əgər komatoz vəziyyətdə udma qabiliyyəti pozulmuşdursa, parenteral qidalanma da tətbiq edilə bilər. Zülal itkisi sutka ərzində zond vasitəsilə 1,5-2 litr Hidrolizin və ya Aminopeptid yeritməklə, anabolik hormonların (Nerobol, Retabolil) tətbiqi ilə kompensasiya edilir.

KBT-nın 3-5-ci günündə baş beynin metabolik proseslərini tənzimləyən preparatlar təyin edilir. Bu, Aminalon (0,25 g dozasında, 2 tabletdən sutkada 3 dəfə), Qlütamin turşusu (0,5 q dozasında, 1-2 tabletdən, sutkada 3 dəfə), Kokarboksilaza (200 mq, əzələdaxili), 2 ml 5%-li B6 vitamini məhlulu, B12 vitamini (200- 500 g), ATF (1 ml, əzədaxili) və digər preparatlardır. Nootrop və QAYT-ergik preparatlarla (Serebrolizin, Nootropil, Ensefobol və s.) müalicə kursu keçirilir. Həmçinin desensibilizasiyaedici terapiya da (Kalsium-qlükonat və Kalsium-xlorid, Askorutin, Tavegil, Dimedrol, Diazolin) tövsiyə olunur. Damartənzimləyici (Kavinton, Halidor, Papaverin, Eufillin) və venaların divarlarını möhkəmləndirən preparatlar (Anavenol, Escusan, Troksevazin) təyin edilir. Göstəriş olarsa, dehidratasiyon terapiya (Dicarb, Veroşpiron, Triampur) davam etdirilir.

KBT-nın cərrahi müalicəsi

Xəstəliyin kliniki şəkilnə və KT və MRT müayinələrinin nəticələrinə əsasən, yalnız cərrahiyyə müdaxiləsi və ya konservativ müalicə üçün göstəriciləri deyil, həmçinin KBT-nin proqnozu da müəyyən edilir.

Kəskin supratentorial (epidural, subdural) və intraserebral hematomalar tam şəkildə aradan qaldırılmalıdır. Cərrahi müdaxiləyə dair göstəricilər bu hematomaların həcmi və lokalizasiyasına, həmçinin perifokal ödemin şiddətinə və beyinin dislokasiya dərəcəsinə görə müəyyən edilir.

Ağır beyin əzilməsi olan xəstələrin müalicəsində, oyanıqlıq səviyyəsinin komayadək enməsi ilə müşayiət olunarkən, kəllədaxili təzyiqi nəzarətdə saxlamaq lazımdır. Cərrahiyyə müalicəsi göstəriciləri kəllədaxili təzyiqin konservativ müalicə metodlarına dözümlü olan 20 mm c. süt-dan çox olan davamlı artımıdır.

Əməliyyat zamanı beynin əzilmiş və dağılmış ocaqlarını aradan qaldırarkən, zədələnmiş nahiyənin təftiş edilməsi və qanaxmanın təkrarlanmaması üçün keyfiyyətli hemostazın aparılması məqsədilə əməliyyat mikroskopu və mikrocərrahi vasitələrdən istifadə edilməlidir.

Baş beynin sıxılması ilə müşayiət olunan ağır KBT zamanı təcili cərrahi müdaxilənin mərhələlərindən biri kəllənin trepanasiyasıdır. Kəllənin trepanasiyası metodunun seçilməsi (osteoplastik və ya dekompressiv) cərrahi əməliyyatın nəticəsi üçün əhəmiyyətli amil hesab olunur.

N.V. Sklifosovski adına təcili yardım ETİ-da KBT-nın miniinvaziv cərrahi müalicəsinin tamamilə yeni və orijinal üsulu hazırlanmış və tətbiq edilir. Bu üsul, çərçivəsiz neyronaviqasiyadan istifadə etməklə travmatik kəllədaxili hematomaların punksion aspirasiyası və yerli fibrinolizi adlanır.

KBT-nin bəzi növlərinin cərrahi müalicəsində videoendoskopik metodun tətbiq edilməsi, onun radikallığını qoruyaraq, eyni zamanda cərrahi yanaşmanın həcmini və travmatikliyini azaltmış olur. Müasir, hərəkətli distal seqmentinin diametri 0,5- 6mm olan, yüksək parlaqlığa və geniş görmə sahəsinə malik sərt və elastik neyroendoskoplar endoskopik əməliyyatların səmərəliliyini əhəmiyyətli dərəcədə artırmışlar. Neyroendoskopik metod kəllədaxili hematomaların yarımkəskin və xroniki gedişi olan xəstələrin müalicəsində, həmçinin baş beynin funksional cəhətdən mühüm nahiyələrində yerləşən travmatik intraserebral hematomaların müalicəsində istifadə edilə bilər.

KBT keçirmiş xəstələrin reabilitasiyası

Reabilitasiya tədbirləri haqqında hələ müalicənin ilk günlərindən, xəstə nevroloji stasionardan evə yazılmazdan əvvəl düşünmək çox vacibdir. Psixoloqla iş, erkən hərəki aktivləşdirilmə və hətta fizioterapiyanın köməyilə ilə xəstənin uzunmüddətli pozuntular olmadan normal həyatına qayıtma şansını əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilər. Reabilitasiya tədbirlərinə çox gec başlanılması isə əksinə, həmişə effekt vermir: artıq KBT keçirdikdən bir neçə ay sonra bəzi patoloji dəyişikliklərin geri dönməsi çox çətin olur. Beləliklə, KBT keçirmiş hər bir xəstənin reabilitasiya prosesi bir deyil, bir neçə mütəxəssisisin: neyropsixoloq, loqoped, fizioterapevt, erqoterapevtin və digərlərinin yaxından iştirakı ilə həyata keçirilməlidir. Reabilitoloq reabilitasiya prosesinə rəhbərlik edir – müalicə proqramını təyin edən və tənzimləyən, digər həkimlərin fəaliyyətini koordinasiya edən məhz bu mütəxəssisdir.

Koqnitiv funksiyaların bərpası Ali sinir fəaliyyəti, insanı şəxsiyyət edən bir amildir. Buna görə də, yaddaşın bərpa olunması, diqqəti cəmləşdirmək qabiliyyəti, zamanda və məkanda bələdliyin saxlanılması, yeni biliklərin əldə edilməsi, hesab aparmaq qabiliyyəti – istənilən şəxs üçün hərəkiliyin qorunub saxlanılması və ya daxili orqanların işinə nəzarət etməkdən heç də az əhəmiyyət kəsb etmir. KBT keçirmiş şəxslərin tamdəyərli həyata, öz işinə və hobbilərinə qayıtmasını təmin etmək üçün, neyropsixoloq ali ruhi funksiyaların bərpasına yönəlmiş fəaliyyət proqramı tərtib etməlidir. Bir çox hallarda ağır beyin xəsarəti keçirdikdən sonra xəstələr, faktiki olaraq, oxumağı və yazmağı yenidən öyrənməli olurlar, lakin ekspertlərin qeyd kimi, savadlı yanaşma və güclü bir motivasiyanın köməyilə bu bacarıqların təkrarən mənimsənilməsi xeyli asanlaşmış olur.

Nitq qabiliyyətinin bərpası Bəzi insult xəstələri kimi, KBT-dan sonra da xəstələr bəzən nitq problemlərilələ qarşılaşırlar. Bu qrupdan olan pozuntular müxtəlif xarakter daşıya bilər: artikulyasiya ilə bağlı problemlərdən (dilin və çənənin idarə edilməsi) beyindəki nitq mərkəzinin zədələnməsi səbəbindən ayrı-ayrı sözlərin tələffüzü və ya ardıcıl cümlələr formalaşdırmaq bacarığının əziyyət çəkməsi şəklində təzahür edən afaziyaya qədər. Bu cür patologiyaların müalicəsi üçün aktiv bərpa üsulları (xəstələr tərəfindən xüsusi nitq çalışmalarının icrası) təklif edəcək loqoped, erqoterapevt və masajçı kimi mütəxəssislərin yardımı tələb edilə bilər. Yanaqların və dilin masajının həyata keçirilməsi də müsbət nəticələr əldə etməkdə kömək edə bilər.

Dayaq-hərəkət sisteminin fəaliyyətinin və əzələ gücünün bərpası Əgər travma nəticəsində xəstənin müstəqil hərəkət etməsinin qarşısını alan iflic və ya parezi varsa, bu zaman onun reabilitoloqun, MBT – müalicəvi bədən tərbiyəsi mütəxəssisinin, masajçının və fizioterapevtin yardımına ehtiyacı yaranır. Müxtəlif aparatların və “manual” üsulların tətbiqi ətrafların əzələlərinin patoloji tonusunun aradan qaldırılmasına, tarazlığın düzəlməsinə, əllərin və ayaqların koordinasiyasının geri qaytarılmasına, tremordan və zəiflikdən qurtulmağa kömək edir. Bu cür məşqlər kompleksi cəmi bir neçə həftə ərzində xəstənin müstəqil hərəkət etmək və tibbi heyətin və ya yaxınlarının köməyi olmadan özünə qayğı göstərmək qabiliyyətini bərpa etməyə imkan verir. Hərəki reabilitasiyanın effektivliyini artırmağa xüsusi avadanlıqların istifadəsi imkan yaradır. Burada Exzartin müxtəlif çəkili yüklərin asılmasından istifadə etməklə ağırlığın tənzimlənməsi sistemini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Bu sistem zəifləmiş xəstənin sinir-əzələ aparatını aktivləşdirməyə, onu təhlükəsiz olaraq şaquli vəziyyətə gətirməyə imkan verir.

Ağrı sindromunun aradan qaldırılması Bəzən keçirilmiş KBT uzun illər ərzində özünü uzunsürən baş ağrısı şəklində xatırladır – bu halın öhdəsindən gəlməyə fizioterapevtik prosedurlar yaxşı kömək edirlər. Krioterapiya (ağrı ocaqlarına aşağı temperatur vasitəsilə təsir edilməsi), maqnitoterapiya, masaj və digər metodlar diskomfort hissinin aradan qaldırılmasına doğru yönəldilmişdir və əksər hallarda ağrıkəsici preparatların tətbiqindən daha effektiv olurlar.

Psixoloji vəziyyətin tənzimlənməsi Həyati funksiyaların bərpa edilməsi – hələ tamdəyərli həyat üçün lazım olan hər şey deyil. Beyin travması insanın xarakterini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirə, onu qapalı, əsəbi, təcavüzkar və apatik edə bilər. Fərdi olaraq və ya qrup şəklində psixoloqla iş, həmçinin yeni maraqların əldə edilməsinə yönəldilmiş art (incəsənət) terapiya xəstənin yeni həyat şəraitinə uyğunlaşmasına yaxından kömək edə bilir. Belə problemlərin həllində peşəkar müdaxilənin çox vacib olduğunu xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Bu, müalicə prosesini xəstənin yaxınlarının onunla əlaqə qurmağa uğursuz cəhdlərindən ayırd etməyə imkan verir. Belə hallar tez-tez ailədaxili münaqişələrə gətirib çıxarır: KBT keçirmiş şəxsin yaxınları onun davranışını eqoizm kimi qiymətləndirə bilərlər, halbuki bu vəziyyətin kökündə ali sinir fəaliyyətinin pozulması dayanmış olur.

Erqototerapiya Reabilitologiyanın bu bölümün məqsədi xəstələrin özünə xidmət etmək və əmək qabiliyyətini bərpa etməkdir. Travma keçirdən sonra bir çox hallarda xəstələr öz evlərini və ya avtomobilini yenidən qurmağa və onları adi tədbirlərin həyata keçirilməsini asanlaşdırmaq üçün xüsusi avadanlıqlarla təchiz etmək məcburiyyəti qarşısında qalırlar. Xəstələrin müstəqil hərəkət etmək qabiliyyətinin əsl potensialını müəyyənləşdirmək üçün erqoterapevtlər xüsusi trenajorlardan istifadə edir və ya hətta xüsusi təhsil otaqlarında və mənzillərində tipik yaşayış və iş şəraitini yenidən modelləşdirirlər. Bu yanaşma, xəstə artıq reabilitasiya mərkəzindən evə yazıldıqdan sonra mütəxəssisin nəzarəti altında bütün vacib bacarıqları məşq etdirməyə imkan verir. KBT keçirmiş bir çox insanlar, bərpa tibb sahəsinin mütəxəssislərilə iş sayəsində müvəffəqiyətlə öz aktiv həyatlarına geri dönmüşlər.

Proqnoz

KBT-dən sonra bərpa prosesinin müvəffəqiyyəti bir sıra amillərdən asılıdır: zərərin xarakteri və dərəcəsi, göstərilən tibbi yardımın tezliyi və keyfiyyətindən. Həkimlər KBT-dən sonrakı bərpa dərəcəsi və zərərçəkmiş şəxsin yaşı arasında birbaşa əlaqənin olmasını qeyd edirlər: gənc yaşda tam reabilitasiya şansı çox daha yüksəkdir. Ümumi statistika, köməkçi faktorları deyil, yalnız baş beynin zədələnmə dərəcəsini nəzərə alır:

Yüngül – əlverişli bir proqnozu var, demək olar ki, bütün hallarda xəstədə demək olar ki, orqanizmin bütün funksiyalarını tamamilə bərpa olur. Lakin, periodik olaraq yüngül KBT-nın baş verməsi (məsələn, boksçularda) son nəticədə demensiyaya və ya ensefalopatiya gətirib çıxara bilər;

Orta – bir qayda olaraq, KBT nəticəsində yaranmış bütün pozuntular zədələndikdən sonra 6-12 ay ərzində yox olurlar, xəstələrin əlilliyi halları nadir hallarda rast gəlinir;

Ağır dərəcə – bu formada xəstələrin 60% -dən çoxu ölür, sağ qalanların 90% -i tam və ya qismən əmək qabiliyyətlərini itirirlər. Demək olar ki, bütün hallarda, zərərçəkmişlərdə sonradan psixi və nevroloji pozuntular müşahidə edilir.

Yüngül dərəcəli travmatik beyin xəsarəti keçirmiş xəstələrin böyük əksəriyyətində nevroloji status tamamilə bərpa olunur. Orta və ağır dərəcəli KBT-nın proqnozu o qədər də nikbin olmasa da, adətən ehtimal edildiyindən daha yaxşı olur.

Ağır kəllə-beyin travması keçirmiş yaşlı şəxslərin 50%-dən çoxunun sağlamlıq durumu ya yaxşı, ya da orta dərəcəli əlillik səviyyəsinədək bərpa olunur. Yaşlı insanlarda ağır travmatik beyin xəsarətindən sonra bərpa olunma prosesi ilk 6 ay ərzində ən sürətlə baş verir, sonrakı bir neçə il müddətində isə kiçik irəliləyişlər mümkündür. Uşaqlar travmatik beyin xəsarətinin ağırlıq dərəcəsindən asılı olmayaraq bərpa prosesi travmadan dərhal sonra daha yaxşı gedir və uzun müddət ərzində davam edir.

Travmadan sonrakı anosmiya və kəskin travmatik korluq bir çox hallarda 3-4 aydan sonra yox olur. Hemiparez və afaziya təzahürləri adətən ahıl yaşlı şəxslər istisna olmaqla, bütün xəstələrdə vaxt keçdikcə zəifləyir.